Dziedzictwo kulturowe

Tereny Pogórza Przemyskiego i położonych poniżej Gór Sanocko-Turczańskich są niemniej cenne i wyjątkowe niż sąsiadujące z nimi Bieszczady. Może właśnie dlatego, że są mało znane ze swoich walorów – co w konsekwencji wiążę się z niższą presją turystyczną.

Krótka historia miejsca

W okresie I Rzeczypospolitej do XVIII wieku tereny te podlegały pod dwie jednostki administracyjne: ziemię przemyską i ziemię sanocką. Oprócz Przemyśla i Sanoka, ważną rolę w historii regionu odegrały ośrodki własności ziemskiej, dużej: Lesko, Krasiczyn, Dubiecko, Bircza, Rybotycze, Kormanice, Bakończyce i średniej: Tyrawa Wołoska, Dynów, Dąbrówka Szlachecka, Bachórz, Bachórzec, Babice, Krzywcza, Hermanowice.

Przez pierwsze lata II wojny światowej (1939-41) rzeka San stanowiła granicę pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem dla okupowanych ziem polskich i ZSRR. W tych czasach wszyscy Polacy i Ukraińcy mieszkający w pasie szerokości 700-800 m wzdłuż prawego brzegu Sanu zostali wysiedleni przez Sowietów, a gospodarstwa, dwory i całe ich mienie doszczętnie zniszczono.

Kolejne wysiedlenia ludności w latach 1945-51 przyczyniły się do tego, że współcześnie miejsca te stanowią najrzadziej zaludniona część Pogórza Karpackiego, w której aż 60% zajmują lasy.

„Księstwo Arłamowskie”, jak nazywał się zamknięty teren łowiecki dla „właścicieli PRL”, ich gości i „dewizowych” myśliwych, przestało istnieć na początku III RP, ale wciąż można doświadczyć konsekwencji jego istnienia. Granice projektowanego Turnickiego Parku pokrywają się w dużym stopniu z granicami „Księstwa”. Na obszarze tym znajduje się 10 opustoszałych wsi: Arłamów, Jamna Górna, Jamna Dolna, Trójca, Borysławka, Krajna, Łomna, Trzcianiec, Grąziowa i Kwaszenina. W 1970 roku powstał na tym terenie Ośrodek Wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów, zwany „Arłamowem”. Przez wiele lat wzdłuż szosy Krościenko – Kuźmina – Bircza – Huwniki ciągnął się płot z siatki drucianej (3 m wysokości, ponad 80 km długości). Stworzono w nim przejścia dla zwierzyny, które miały ją wpuszczać, ale już nie wypuszczać. Z tego powodu oraz dzięki dokarmianiu i utrzymywaniu, przeplatanych lasami, terenów otwartych można było szybko zaobserwować większe, niż gdziekolwiek indziej, nagromadzenie dzikich zwierząt, które miały ograniczone warunki do rozmnażania się i żerowania. Szybko postawiono ambony myśliwskie, poprowadzono wielokilometrowe żwirowe szosy (z czasem wyasfaltowane). Według danych historycznych na łąkach w dolinie Jamninki co wieczór pasło się ok. tysiąca jeleni, a w innych dolinach po kilkaset. Hotel Arłamów, który był przeznaczony dla gości ośrodka rządowego zbudowano na górze widokowej (591 m) na skraju Jamnej Górnej. Na obszarze Księstwa Arłamowskiego usunięto wiele śladów dawnej zabudowy, zniszczono cerkwie i cmentarze (np. cerkwie Krajna i Borysławka).

Specyfika zabytków społecznie projektowanego TuPN

Znikomy procent zabytków zlokalizowanych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego jest uwarunkowany skutkami II wojny światowej. Wojna skutecznie pozbawiła ten obszar historycznej, drewnianej zabudowy wsi i całej sieci osadniczej, zniknęły dwory i zamki. Jedyną ocalałą świątynią jest cerkiew z Grąziowej, która została przeniesiona do skansenu w Sanoku.

Większość historycznych zabytków kulturowych i budownictwa ludowego skupia się przy zewnętrznych drogach projektowanej otuliny parku i jej okolic co naturalnie odciąża ruch turystyczny z centrum cennego obszaru. Obszary położone na granicy parku niewiele ustępują jednak pod względem wartości przyrodniczych i krajobrazowych tym ze strefy wewnętrznej.

Pośród miejsc wobec których turysta nie powinien przejść obojętnie znajdują się:

– liczne obiekty architektury sakralnej (najbardziej znane w południowo-wschodniej Polsce miejsce kultu maryjnego – zespół Klasztorny w Kalwarii Pacławskiej; kościół pw. Matki Bożej Zbaraskiej,
w Prałkowcach z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej z XVI w.),

– obiekty architektury cerkiewnej (najstarsza w Polsce XV-wieczna murowana cerkiew obronna pw. św. Onufrego (XIV-XVI w.) w Posadzie Rybotyckiej, a w niej unikatowe XVI-wieczne malowidła ścienne w stylu bizantyjskim; drewniane i murowane cerkwie greckokatolickie i prawosławne)

– obiekty architektury dworskiej i pałacowej (Bircza, Dubiecko, Dąbrówka Starzeńska, Krasiczyn, Kormanice, Sierakośce),

– ślady wielokulturowości (cmentarze żydowskie, greckokatolickie, ewangelickie),

– architektura militarna i obronna (twierdza Przemyśl – jedna z największych budowli obronnych w Europie; kilkanaście średniowiecznych grodzisk – wały nad Wiarem i Sanem w Aksmanicach, na górach Grabnik i Kopystańka, w Nowosiółkach Dydyńskich oraz w Nowych Sadach; forty i bunkry Linii Mołotowa – radziecki pas umocnień m.in. w Krasiczynie oraz w Dybawce Dolnej),

– historyczne wsie (z drewnianymi chałupami o konstrukcji przysłupowej – Kalwaria Pacławska, Rybotycze, Leszczawka, oraz nieistniejące wsie, po których pozostały tylko śródleśne polany – Krajna, Jamna Dolna, Łomna, Trójca).

Cerkwie

Niedosyt pamiątek historycznych widać w dzisiejszym charakterze krajobrazu Pogórza. Z ponad 80 cerkwi, które istniały w granicach i wokół parku przed wojną, do dziś przetrwało ok. 50. W typie budowy cerkwi widać różnorodność wpływów zarówno wschodnich, jak i zachodnich.

Najstarsze cerkwie możemy spotkać w Kruhelu Wielkim (1630) oraz w Uluczu (1659). Sto lat młodsza znajduje się w Piątkowej (1732). Cerkiew z Grąziowej (1731) została przeniesiona w 1968 do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Za najcenniejszą, unikalną w skali kraju, uważa się cerkiew obronną w Posadzie Rybotyckiej z XV (lub XIV) w. Jest to najstarsza w Polsce tego typu budowla. Wiekowa jest również cerkiew w Nowych Sadach, prawdopodobnie pochodzi z 1655 r.

Istnieją takie cerkwie, które po długiej, przymusowej przerwie wciąż są świątyniami obrządku wschodniego. W Młodowicach i Kłokowicach znajdują się cerkwie prawosławne. Grekokatolicy natomiast mają swoje świątynie w Kruhelu Wielkim, Krasicach, Łuczycach, Nowych Sadach i w Posadzie Rybotyckiej. Do kościoła rzymskokatolickiego należy cerkiew w Kormanicach.

Twierdza Przemyśl

Całe Pogórze Przemyskie jest naznaczone pamiątkami po wojnach i okupacjach. Słynna dla pasjonatów historii jest istniejąca niegdyś olbrzymia twierdza Przemyśl, której budowa rozpoczęła się w 1854 r. i była kontynuowana w 1873 r. W tych czasach wzniesiono koszary licznych jednostek wojskowych. Przemyśl został otoczony wałami ciągnącymi się przez 15 km. Wały były wzmocnione dziełami fortyfikacyjnymi, a na wjazdach do miasta wybudowano bramy warowne. Po jakimś czasie odsunięto linię obrony od miasta i zastosowano system fortowy – powstawały odseparowane od siebie co parę kilometrów budowle obronne. W 1914 r. zewnętrzny pierścień umocnień Przemyśla składał się z 15 głównych fortów (7 pancernych i 8 artyleryjskich).

Twierdza Przemyśl była trzecią z kolei, największą twierdzą ówczesnej Europy i broniła się najdłużej ze wszystkich obleganych podczas I wojny światowej. Budowa twierdzy pociągnęła za sobą rozwój miasta, ponad 80% jego obecnej zabudowy pochodzi właśnie z tego okresu. Na temat twierdzy Przemyśl powstało wiele publikacji. Istnieją dokładne mapy, dzięki którym możemy zwiedzić wszystkie pozostałości po twierdzy. Zwiedzanie można rozpocząć od Muzeum Twierdzy w Przemyślu lub stałej wystawy w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej.



społecznie projektowany park narodowy